Antalya Cumanın Camii Mimari Tarihi; ve Bizans Kökeni Rölöve - Yapı Analizi - Anıt Koruma ve Bakımı

Cumanın Camiinin harabesi veya bünyesinde halen barındırdığı Antik ve Bizans Dönemi yapı kalıntıları ile çeşitli öncü yapılara ait devşirme taşları, anıtsal yapının neredeyse iki bin yıllık tarihi gelişimini sergileyen olağanüstü bir örnek oluşturmaktadır. Bugünkü harabe, Güney Anadoludaki Bizans kilise mimarlığının gelişimi açısından kilit yapı olarak tanımlanabilir. Bizans kökenli Cumanın Camii, üç değişik plan tipinin, yüzyıllar boyunca ayrı ayrı yapı evreleri olarak tek bir kilise yapısında gerçekleştirildiği bir örnektir: Kare içine alınmış merkezi haç şekilli plan tipinden kubbeli, kapalı Yunan Haçı plan tipine, sonra uzunlamasına eksenli galerili bazilikal plan tipine geçilmiş ve en sonunda da camiye dönüştürülmüştür. Yapının detaylı analizi ve hâlâ barındırdığı delilleri içeren hassas rölöveleri ışığında, arkeolojik sondajlar ve tarihi yapı analizi bilimsel metotları yardımıyla, birbirini izleyen yapı evrelerinin restitüsyonu gerçekleştirilerek, evrelerinin Anadolu Bizans mimarlığı içindeki tipolojik ve kronolojik yeri araştırılmıştır. Çalışma I. ve II. Bölüm adı altında iki ana bölüm ve bir katalog bölümü olarak düzenlenmiştir. I. Bölüm, araştırma tarihine değinen kısa bir giriş, tarihsel ve topografik bakış ile çalışmanın özünü oluşturmaktadır: Mevcudun dökümantasyonu, yedi ayrı yapı evresinin birbirinden ayırd edilmesi ve restitüsyonu ile tarihlemesi ve Bizans kilise mimarlığı içinde aldığı yer, bu bölümde yer almıştır. II. Bölüm, Antik ve Erken Bizans Dönemine Ait Bina Kalıntıları ve Devşirme Taşlara adanmıştır: Olası öncü yapılar, kilisenin yapımında devşirme olarak kullanılmış çeşitli mimari elemanlar, bunların dekoratif ve bezeksel özelikleri yanında lahitler, mezarlar, duvar resimleri, graffitiler ve yazıtlar da bu bölümde incelenmiştir. II. Bölüm aynı zamanda bu çalışmanın amaçlarından biri olan detaylı bir dökümantasyona katkı sağlayacak şekilde düzenlenmiştir. Tespit edilen tekil mimari parçalardan yola çıkarak ait oldukları özgün yapılar ile ilgili veriler elde etmeye çalışılmıştır. Bu konudaki en ilginç yapı,kilisenin ilk yapımında yeri değiştirilerek olasılıkla vaftiz binası olarak ikinci defa kullanım bulan,Roma Dönemine ait Aniketos Monopterosudur. Attaleianın Roma Dönemine ait agorasının bir bölümünü oluşturan stoaya ait izlerin belirlenmesi varılan sonuçlar arasında ilişki kurulmasına olanak sağlamıştır. Orta nefte yer alan yaklaşık 6 m. genişliğindeki neredeyse dik açılı duvar kalıntısı, kilisenin öncü yapısı olarak tespit edilmiştir.Bu bölümün sonunda Anıtın Korunması ve Bakımı Üzerine Görüşler başlığı altında, caminin 19.yüzyıldan günümüze kadar olan yıkılma süreci yanında tahribatın nedeni, şimdiye kadarki restorasyonlar,harabenin sorunları ve yeni bir fonksiyon verilerek korunması ele alınmıştır. Son bölümü çevrede dağınık olarak tespit edilmiş olan Antik ve Bizans Dönemine ait devşirme malzemeler ile mimari elemanların tanıtıldığı katalog oluşturmuştur.