Türkiye'de Vatandaşlık Okuryazarlığı

ÖNSÖZ Vatandaşlık çok yönlü bir kavram olarak, bireyin hem hukukî bağlamda devletle kurduğu yasal ilişkiyi hem de kişinin toplumla kurduğu politik, sosyolojik ve ekonomik ilişkiler içerisindeki statüsünü ve varlığını göstermektedir. Bireyin kendisini tüm yönleri ile geliştirebilmesi, yaşadığı çevreyi ve toplumu tanıyabilmesi, karşılaştığı sorunlara düşünsel ve eylemsel olarak katılabilmesi, toplumda etkin ve yararlı bir rol oynayabilmesi ve bu amaçla sorumluluk üstlenebilmesi öncelikle öznesi olduğu devlet ile arasında kurulan hak ve yükümlülüklere dayalı vatandaşlığın anlaşılmasına bağlıdır. Bu nedenle vatandaşlık hem siyaset alanında hem de akademik dünyada gittikçe daha fazla önem verilen bir çalışma alanı haline gelmiştir. Özgürlük, siyasete katılan, protesto eden ve gerekirse hükümeti seçimle düşürebilen hareketli bir topluma ihtiyaç duyar. Böyle bir toplumun oluşabilmesi bireylerin vatandaşlık okuryazarlığına sahip olabilmesi ile mümkündür. Bu çalışma, küreselleşme ve teknolojide yaşanan ilerlemeye paralel olarak bireylerin temel hak ve özgürlükleri ile yükümlülüklerine dayalı çokkültürlü bir toplum perspektifinde tanımlanan vatandaşlık anlayışının ve vatandaşlık okuryazarlığının önemini ortaya koymak ve Türkiye'de yaşayan bireylerin vatandaşlık okuryazarlığını tespit etmeye yönelik hazırlanmıştır. Bu kitap, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsüne sunulan Vatandaşlık Okuryazarlığı: Bir Ölçek Geliştirme Çalışması isimli doktora tezinin gözden geçirilmesi ile üretilmiştir. Bu kapsamda öncelikle konunun seçimi, kapsamın oluşturulması ve tamamlanması sürecinde hiçbir zaman desteğini esirgemeyen, zamanlı zamansız sorularıma engin tecrübesi ve bilgi birikimi ile içtenlikle yanıt veren, yol gösteren danışman hocam Prof. Dr. Ahmet KARADAĞ'a müteşekkirim. Ayrıca çalışmanın başlangıç aşamasından tamamlanıncaya kadar geçen süre içerisinde çeşitli önerilerle ufkumun genişlemesine katkı sağlayan Prof. Dr. Gökhan TUNCEL'e, Doç. Dr. Ender AKYOL'a, Doç. Dr. Hayriye ŞENGÜN'e ve Doç. Dr. Tuğba YOLCU'ya teşekkürlerimi sunarım. Uzun ve zorlu bir süreç boyunca kendisini ihmal etmeme rağmen her zaman desteğini hissettiğim sevgili eşim Tuba'ya ve biricik kızım Tuana'ya ne kadar teşekkür etsem azdır. GİRİŞ BÖLÜM 1 VATANDAŞLIK KAVRAMI VE VATANDAŞLIK KURAMLARI 1. Vatandaşlık Kavramı 1.1. Hukukî Bir Kavram Olarak Vatandaşlık 1.2. Siyasî Bir Kimlik Olarak Vatandaşlık 1.3. Haklar ve Görevler Temelinde Vatandaşlık 2. Vatandaşlık Kuramları 2.1. Liberal – Sözleşmeci Vatandaşlık Kuramı 2.2. Toplulukçu (Komüniteryan) Vatandaşlık Kuramı 2.3. Cumhuriyetçi Vatandaşlık Kuramı 2.4. Radikal Demokratik Vatandaşlık Kuramları 2.4.1. Müzakereci (Sorgulayıcı) Demokrasi Modeli 2.4.2. Çekişmeci (Agonistik) Demokrasi Modeli BÖLÜM 2 VATANDAŞLIĞIN TARİHSEL GELİŞİMİ 1. Batı Dünyasında Vatandaşlığın Gelişimi 1.1. Antik Yunan'da Vatandaşlık: Polis'in Vatandaşları 1.2. Antik Roma'da Vatandaşlık: Polis'ten Kozmopolis'e 1.3. Orta Çağ Dönemi: Erken Modern Vatandaşlığın Beşiği 1.4. Aydınlanma Dönemi: Modern Vatandaşlığın İlk Göstergeleri 1.5. Fransız Devrimi: Modern Vatandaşlığın Doğuşu 2. Türkiye'de Vatandaşlığın Gelişimi 2.1. Osmanlı İmparatorluğu Dönemi 2.2. Osmanlı'da Yenilik Hareketleri 2.3. Tanzimat Dönemi: Tebaa'dan Vatandaş'a 2.3.1. Tanzimat Fermanı 2.3.2. Islahat Fermanı 2.3.3. Tabiîyet-i Osmaniye Kanunnamesi 2.4. Kanun-i Esasi ve II. Meşrutiyet 2.5. Cumhuriyet Dönemi Vatandaşlık Anlayışı: Ulus Devletin İnşası 2.6. Çok Partili Dönem (1945 – 1960): Restorasyon Projesi 2.7. 27 Mayıs Darbesi ve 1961 Anayasası 2.8. 12 Eylül Darbesi ve 1982 Anayasası BÖLÜM 3 VATANDAŞLIK OKURYAZARLIĞI 1. Okuryazarlık Kavramı 2. Yeni Bir Okuryazarlık Türü: Vatandaşlık Okuryazarlığı 3. Vatandaşlık Okuryazarlığı İçin Vatandaşlık Eğitimi BÖLÜM 4 VATANDAŞLIK OKURYAZARLIĞI TÜRKİYE ALAN ARAŞTIRMASI 1. Araştırmanın Yöntemi 2. Araştırmanın Evreni, Kapsamı ve Örneklemi 3. Katılımcıların Demografik Özellikleri 4. Veri Toplama Süreci 5. Araştırma Bulguları GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ KAYNAKLAR